Historia górnictwa rud ?elaza w rejonie Bli?yna i ?winiej Góry Referat wyg?oszony podczas sesji popularno-naukowej z okazji 595-lecia Bli?yna
Autor: Tomasz Durlik
Pocz?tki górnictwa i hutnictwa na pó?nocnym obrze?eniu Gór ?wi?tokrzyskich – to okres dzia?alno?ci dymarek, które mia?y t? wad?, ?e wytapia?y niewielk? ilo?? surówki, a ruda stosowana do jej wytopu musia?a by? wysokiej jako?ci. Intensywny rozwój górnictwa ?elaza, a zarazem hutnictwa, nast?pi? po sprowadzeniu w latach 1608- 1609 przez biskupa krakowskiego w?oskich hutników. Grupa w?oskich specjalistów z dziedziny górnictwa i przetopu rudy ?elaza mia?a dokona? oceny mo?liwo?ci post?pu hutniczego w tym regionie Polski. Efektem penetracji pó?niejszego Zag??bia Staropolskiego by?o wzniesienie w 1613 roku przez z braci J. i A. Caccich pierwszego wielkiego pieca w Polsce w Bobrzy. Dopiero ich masowa budowa w XVII i XVIII wieku przynios?a istotny post?p w tej dziedzinie. Kolejno powsta?y wielkie piece w Samsonowie, Bzinie, W?chocku, Radoszycach, St?porkowie i innych miejscowo?ciach. Wielkie piece tworzy?y zespo?y, w sk?ad których wchodzi?y fryszerki, pudlingarnie i walcownie.
W 1837 roku zosta? oddany do u?ytku wielki piec w Bli?ynie, który funkcjonowa? ok. 50 lat. Uzupe?nieniem zespo?u wielkopiecowego by?y liczne ku?nice dzia?aj?ce na terenie dzisiejszej Gminy Bli?yn . Pozosta?o?ci po dzia?alno?ci zak?adów przerabiaj?cych rud? ?elaza mo?na znale?? obecnie w: Bli?ynie, Wojtyniowie, Gilowie, Gostkowie /Starym/, Biadaczku, Zbrojowie, P?aczkowie i Mroczkowie. Sprzyjaj?ca koniunktura dla wyrobów hutniczych spowodowa?a, ?e pod koniec XIX wieku Ludwik Plater wybudowa? Zak?ady Metalowe zwane Stalowni?, które czynne by?y do 1902 roku.
Od momentu uruchomienia pierwszego wielkiego pieca w Bobrzy, a nast?pnie w Samsonowie i w innych miejscowo?ciach w okolicy Bli?yna, rozpocz??a si? intensywna eksploatacja rud ?elaza z pok?adów retu górnego /epoka geologiczna dolnego triasu/. Z?o?a rud ?elaza tej cz??ci obrze?enia Gór ?wi?tokrzyskich budzi?y zainteresowanie z kilku przyczyn:
• by?y ?atwo dost?pne;
• zawiera?y wystarczaj?c? ilo?? Fe;
• by?y ?atwo topliwe;
• mia?y nisk? zawato?? SiO2, P2O5, i S;
• okoliczne lasy dostarcza?y wysokiej jako?ci surowca koniecznego do produkcji w?gla drzewnego;
• wychodnie wapienia muszlowego /?rodkowy trias/ dostarcza?y topników niezb?dnych przy produkcji surówki;
• rzeki tego obszaru by?y doskona?ym ?ród?em energii niezb?dnej przy pracy wielkich pieców.
Wszystkie elementy potrzebne do pracy zespo?ów wielkopiecowych znajdowa?y si? wi?c w wystarczaj?cej ilo?ci i w promieniu nie przekraczaj?cym nadmiernych trudno?ci transportowych. Pocz?tkowo prace górnicze i hutnicze prowadzone by?y w pobli?u dwóch funkcjonuj?cych wielkich pieców w Bobrzy i Samsonowie. W miar? wyczerpywania si? pok?adów zacz?to zak?ada? nowe kopalnie na wschód, a nast?pnie na pó?noc przesuwaj?c si? w kierunku Bli?yna.
Na prze?omie XVII i XVIII wieku rozpocz??y prac? pierwsze kopalnie w rejonie ?winiej Góry. By?y to kopalnie Amalia, D?biny, Grabina i D?b. Trzy pierwsze / Amalia, D?biny, Grabina/ po?o?one s? przy drodze ze ?winiej Góry do Odrow??ka, natomiast kopalnia D?b znajduje si? cz??ciowo na obszarze Rezerwatu ?winia Góra i po przeciwnej stronie drogi Bli?yn-?winia Góra. Dla wszystkich tych obszarów górniczych z rejonu ?winiej Góry funkcjonowa?a nazwa: Kopalnia Piotr. Pocz?tkowo kopalnie ze ?winiej Góry dostarcza?y rud? do Samsonowa, lecz gdy zak?ad ten sp?on??, surowiec nadal wydobywano, ale dla istniej?cych ju? zak?adów hutniczych w Bli?ynie i jego okolicach. J.Pazdur podaje, ?e kopalnie na ?winiej Górze i w Dalejowie /kopalnia Dalejów / w XVIII wieku nale?a?y do najwydajniejszych w okolicy. O ile jeden wielki piec by? zaopatrywany przez dwie a nawet cztery kopalnie, to wymienione wy?ej pola górnicze by?y w stanie dostarcza? surowca do jednego, a nawet do dwóch zespo?ów hutniczych.
Wed?ug ró?nych autorów warstwa rudono?na w rejonie Bli?yna waha si? od 6 do 50 metrów. Tworz? j? i?y szare i czerwone z wk?adkami margli piaszczystych lub ?awic czerwonych i bia?ych piaskowców. Wyst?puj?ce w tych warstwach rudy ?elaza reprezentowane s? przez syderyty, limonity i sferosyderyty. Rud? najbardziej rozprzestrzenion? w rejonie Bli?yna, tworz?c? liczniejsze i grubsze pok?ady, jest syderyt. Jest on barwy ciemnoszarej, szarokremowej, je?eli wyst?puje na du?ych g??boko?ciach, natomiast bli?ej powierzchni ziemi przechodzi w utlenione rdzawe limonity. Omawiane rudy ?elaza wyst?puj? w serii rudnej w ró?nych formach. Najcz??ciej spotykane by?y p?askury, bochny, bu?y, pok?ady i nerkowate skupienia. Najwi?ksze znaczenie gospodarcze mia?y pok?ady, których liczba w poziomie rudnym waha?a si? od 1 do 3. Zró?nicowana by?a nie tylko liczba pok?adów, ale równie? ich grubo?? i odleg?o?? mi?dzy nimi. Mi??szo?? warstw rudono?nych waha?a si? od kilku do kilkunastu centymetrów, jednak ich ??czna grubo?? nie przekracza?a 1,5 metra. Najgrubsze poziomy rudne wyst?puj? w kopalniach Piotr, Dalejów i Dzi?cio?y, natomiast najcie?sze odnotowano w pozosta?ych kopalniach na ?winiej Górze, oraz w niektórych szybach kopalni Dalejów. Odleg?o?ci miedzy pok?adami wynosi?y od niespe?na metra do kilkunastu metrów.
Z analizy prac naukowców, którzy zajmowali si? t? problematyk? wynika, ?e zawarto?? zelaza w rudach nie przekracza?a 40%. Najcz??ciej waha?a si? ona od 30% do 38%. Przybli?ony sk?ad chemiczny rudy ze ?winiej Góry przedstawia? A. Kleczkowski podaj?c za A. Puschem:
kwa?ny w?glan wapnia | 3,244% | wodorotlenek ?elaza | 56,558% | krzemionka | 30,350% | glinka | 7,750% | tlenek wapnia | 2,000% |
Rudy mia?y tak?e ró?n? g??boko?? zalegania. Notowano miejsca, gdzie rud? wydobywano niemal odkrywkowo, ale by?y i takie, w których po surowiec si?gano do g??boko?ci 40 metrów. Do najg??bszych zaliczano miejsca eksploatacji w Dalejowie, w kopalniach Kierat, Kalina, Barak, Buk i Dzi?cio?y oraz niektóre szyby ze ?winiej Góry. W sytuacjach, gdy nie by?o mo?liwo?ci dotarcia do wszystkich pok?adów, eksploatowano poziomy najbogatsze i le??ce najbli?ej powierzchni ziemi. Powa?nym utrudnieniem w trakcie wydobywania surowca by?o okresowe zalewanie szybów przez wod?, co mia?o miejsce najcz??ciej wiosn? i jesieni?. W celu odwodnienia kopal? wykorzystywano piaskowce podrudne oraz ukszta?towanie terenu. Dzi?ki temu, ?e kopalnie le?a?y na wi?kszych wysoko?ciach ni? dolina Kamiennej, a pod pok?adami zawieraj?cymi rudy ?elaza znajdowa?y si? przepuszczalne piaskowce, woda mog?a by? odprowadzana z szybów górniczych w ni?ej le??ce miejsca.
Kopalnie w okolicy Bli?yna i ?winiej Góry pracowa?y w ró?nych okresach czasu. Gdy jedne rozpoczyna?y sw? dzia?alno??, inne j? przerywa?y na pewien czas, lub ca?kowicie zaprzestawa?y produkcji. Dlatego ustalenie dok?adnej ilo?ci czynnych w tym samym okresie kopal? jest praktycznie niemo?liwe. Jako przyk?ad pos?u?y? mo?e kopalnia Piotr na ?winiej Górze. Funkcjonowa?a w latach 1818-1833 z przerw? w latach 1834-1835, a ponownie zosta?a uruchomiona w latach 1836-1840. S. Koz?owski podaje, ?e za dzia?alno?ci S. Staszica funkcjonowa?o w okolicy Bli?yna pi?? kopal? rudy ?elaza. Dla porównania w okolicy Suchedniowa pracowa?o 12, a Samsonowa 8 kopal?.
Du?ym utrudnieniem prawid?owej lokalizacji i nazewnictwa kopal? by?o istnienie podwójnych lub potrójnych nazw. Prawie ka?de pole górnicze, obok oficjalnej nazwy, posiada?o miejscowe okre?lenie, np. Jod?a= Jed?a, Amalia=?winia Góra.
Spis kopal? i czas ich dzia?alno?ci zamieszczony jest w tabeli 1.
Nazwa kopalni i jej synonimy | Symbol kopalni | Wiek, w którym kopalnia by?a czynna | Amalia = ?winia Góra | | XIX | Barak | Ba. | XIX | Brama Piek?a | Br. | XIX | Buk | B. | XIX/XX? | Dalejów | D. | XVIII | D?b = D?by = D?bie | D?. | XVIII | D?biny | D?. | XVII | Dzi?cio?y | Dz. | XX | Grabina = Grabiny | Gra. | XVII, XVIII | Jastrz?b = Jastrz?bia | Jas. | XIX | Jed?a = Jod?a | Je. | XIX | Kalina | Ka. | XIX | Kierat | Ki. | XIX | Kietlonka = Kitlonka | Kie. | XVIII | Ludwik | L. | XX | Piaski | Pi. | XIX | Piek?o I | P I. | XIX | Piek?o II | P II. | XIX | Piotr | Brak symbolu na mapie | Nazwa zbiorowa dla kopal? na ?winiej Górze | ?winia Góra | ?.G. | XVIII | Zeberka | Ze. | XVIII | Chamozie Stare | Ch.ST. | Brak danych | Chamozie Nowe | Ch.N. | Brak danych | Olejówka | Ol. | Brak danych | Siatka | Si. | Brak danych | Olszyny | Olsz. | Brak danych | Czub | Cz. | Brak danych | Brak podanej nazwy | Sk. | Brak danych | Brak podanej nazwy | S.G. | Brak danych |
Tab. 1 Wykaz dawnych kopal? rud ?elaza w okolicy ?winiej Góry i Bli?yna wed?ug A. Kleczkowskiego /1970/. Obok nazw kopal? podano ich synonimy /kolumna pierwsza/; w kolumnie drugiej umieszczone s? skróty / symbole/ nazw kopal?, których lokalizacje przedstawiono na rys.1.
W pierwszych latach XX wieku nast?pi? schy?ek kopalnictwa rudnego w rejonie Bli?yna. Import rud o wy?szej zawarto?ci ?elaza spowodowa? spadek zainteresowania miejscowym surowcem. Z?o?a retu by?y jeszcze sporadycznie eksploatowane z pojedynczych kopal? do lat trzydziestych XX wieku, jednak nie dla potrzeb miejscowych pieców hutniczych, lecz dla hut w Starachowicach i Ostrowcu ?wi?tokrzyskim. Najd?u?ej czynne by?y pola górnicze w okolicy Jastrz?bi, Dalejowa i Piek?a Dalejowskiego.
Godny uwagi jest tak?e rozwój techniki wydobycia rud ?elaza. W XVII wieku wydobycie prowadzone by?o metod? szybikow?. Sposób ten polega? na dr??eniu jednego otworu i wybieraniu rudy w zasi?gu kilofa. W pó?niejszych latach szybiki kopano co 8-10 metrów od siebie, i je?eli pozwala?y na to warunki górnicze i hydrogeologiczne, ??czono je chodnikami, co pozwala?o na zwi?kszenie wydajno?ci i efektywno?ci pracy. Post?p techniczny i zatrudnianie wykwalifikowanych pracowników przyczyni?y si? do systematycznej i dok?adniejszej eksploatacji z?ó?. Metoda, któr? zacz?to stosowa?, polega?a na g??bieniu czterech szybów w schemacie czworoboku. Je?eli by?o to mo?liwe, odleg?o?? mi?dzy otworami zwi?kszano do 40, a nawet do 80 metrów, szyby górnicze ??czono chodnikami, a rud? wydobywano z podk?adów systemem filarowym.
Obecnie, po prawie 100 latach od zako?czenia dzia?alno?ci ostatniej kopalni rud ?elaza w okolicy Bli?yna, wygl?d obszarów górniczych uleg? zmianie. Pola górnicze powoli zarasta?y lasami mieszanymi lub zrekultywowane i zniwelowane przez miejscow? ludno?? zamienione zosta?y na ??ki i pastwiska. Tereny danych kopal? Buk i Jastrz?b wykorzystywanych obecnie dla celów rolniczych mo?na zaobserwowa? w okolicy Jastrz?bi. Niewielkie wzniesienia, zaznaczaj? si? w morfologii terenu lekkim pofa?dowaniem. Najwy?sze i najlepiej zachowane ?lady dzia?alno?ci górniczej w tej cz??ci Gminy Bli?yn pozosta?y na po?udnie od cmentarza ?o?nierzy radzieckich.. Na ??ce ci?gn?cej si? w kierunku Jastrz?bi znajduje si? sze?? du?ych wyrobisk oddalonych od siebie od 20 do 30 metrów. Centraln? cz??ci? zrobów s? zag??bienia po otworach górniczych o ?rednicy od 1,5 do 2,0 metrów.. Zwa?y ska? pochodz?cych znad pok?adów rudy tworz? owalne ha?dy o ?rednicy dochodz?cej do 15 metrów. i wysoko?ci do 1,5 metra.
Wygl?d wszystkich kopal?, które znajdowa?y si? w rejonie ?winiej Góry, na pó?noc od Wojtyniowa i Wo?owa jest bardzo podobny, chocia? zaznaczaj? si? wyra?ne ró?nice w wygl?dzie ich zrobów, które s? ró?nej ?rednicy i wysoko?ci. Otwory wylotowe szybików zasypane s? belkami, kamieniami, ga??ziami i ?ció?k? le?n? lub tworz? zag??bienia wype?nione wod?. Odleg?o?ci mi?dzy wyrobiskami s? zró?nicowane i wahaj? si? od kilku do kilkunastu, a niekiedy do kilkudziesi?ciu metrów. Obszary kopal? porastaj? typowe dla naszego regionu lasy zawieraj?ce m.in.: brzozy, d?by, buki, graby sosny, ?wierki i jod?y. Wyst?puj? równie? modrzewie, a najokazalsze z nich mo?na podziwia? na terenie Rezerwatu Dalejów.
Do najciekawszych pozosta?o?ci górnictwa rudnego zaliczy? trzeba, oprócz wspomnianego ju? pola górniczego Buk /k. Jastrz?bi/, fragmenty szybów z owalnymi wyrobiskami w kopalniach: Ludwik, Kalina, Kierat i Dalejów. Zroby tych kopal? s? wyra?ne /wysoko?ci dochodz? do 2,5 metra/ i dobrze zachowane. W kopalni Ludwik, w s?siedztwie kamiennej rampy zachowa?y si? szyby, których górne odcinki umocnione s? belkami drewnianymi lub wykute zosta?y
w piaskowcu. Ich ods?oni?te fragmenty maj? g??boko?? kilku metrów, a dna s? zalane wod?. W kopalni Dalejów prócz licznych i wyra?nie prezentuj?cych si? w rze?bie terenu wyrobisk zachowa?a si? sztolnia o d?ugo?ci oko?o 200 metrów.
Du?e znaczenie dla kszta?towania si? obecnego wygl?du obszarów górniczych mia? czas rozpocz?cia i d?ugo?? eksploatacji, g??boko?? zalegania z?o?a oraz technika wydobywania surowca. Tereny, gdzie eksploatacja odbywa?a si? w XVII i XVIII wieku, a surowiec znajdowa? si? p?ytko, posiadaj? s?abe ?lady starego górnictwa. Do takich obszarów zaliczy? mo?na wszystkie kopalnie znajduj?ce si? w rejonie ?winiej Góry. Natomiast pola górnicze, funkcjonuj?ce pod koniec XIX wieku i na pocz?tku XX wieku, w których po rud? si?gano nawet do 40 metrów dr???c g??bokie szyby z d?ugimi chodnikami, wyró?niaj? si? okaza?ymi i dobrze zachowanymi wyrobiskami, czego przyk?adem mo?e by? kopalnia Buk, Ludwik czy Dalejów.
Do upadku górnictwa, a tak?e zak?adów zwi?zanych z przeróbk? miejscowej rudy ?elaza w rejonie Bli?yna przyczyni? si? rozwój hutnictwa w innych miastach regionu i na ?l?sku. Huty pracuj?ce nie na w?giel drzewny jak zak?ady bli?y?skie, lecz na koks, by?y wydajniejsze i dostarcza?y na rynek stali wysokiej jako?ci. Zak?ady hutnicze w naszym rejonie nie wytrzyma?y konkurencji, co zmusi?o w?a?cicieli do zamykania kopal? i miejscowych stalowni.
Bibliografia | 1. Bara?ski S., | 1970, Dzieje „lasów górniczych” w okolicach Bli?yna, Samsonowa, Zagna?ska w Górach ?wi?tokrzyskich, w: Prace Muzeum Ziemi, nr 15, cz.1. | 2. Bia?kowski A., | 1928, Pok?ady rudy ?elaznej w ziemi radomskiej i pó?nocnej cz??ci ziemi kieleckiej. | 3. Bohdanowicz K., | 1939, Rudy ?elaza w pasmie retu pomi?dzy Suchedniowem a Mniowem, w: Biuletyn Pa?stwowego Instytutu Geologicznego, nr 18. | 4. G?gol J., | 1987, Budowa geologiczna i kopaliny mineralne obszaru projektowanego Suchedniowsko-Obl?gorskiego Parku Krajobrazowego, w: Dokumentacja projektowana dla Suchedniowsko-Oble?gorskiego Parku Krajobrazowego. | 5. Kleczkowski A., | 1970, Rudy ?elaza w utworach pstrego piaskowca pó?nocnego obrze?enia Gór ?wi?tokrzyskich, w: Prace Muzeum Ziemi, nr 15, cz.1. | 6. Kowalewski M., | 1989, Blaski i cienie hutnictwa na ziemiach polskich, cz.1. | 7. Koz?owski S., | 1971, Surowce mineralne województw kieleckiego. | 8. Markowski M.B., | Górnictwo i hutnictwo ?elaza w okresie mi?dzywojennym, w: Rocznik ?wi?tokrzyski, t. 7. | 9. Miczulski S., | 1970, warunki lokalizacji pierwszego zespo?u wielkopiecowego na ziemiach polskich w 1610 r., w: Prace Muzeum Ziemi, nr 15, cz. 1. | 10. Osika R., | 1958, Wyst?powanie i perspektywy poszukiwania z?ó? rud ?elaza w Polsce, w: Biuletyn Instytutu Geologicznego, nr 126. | 11. Osika R., | 1987, Z?o?a surowców mineralnych, w: Budowa Geologiczna Polski, t. 6. | 12. Pazdur J., | Górnictwo i hutnictwo Zag??bia Staropolskiego po XIX wieku, w: Kwartalnik Historyczny, nr 4-5. | 13, Rubinowski Z., | 1986, Atlas geologiczno-surowcowy Gór ?wi?tokrzyskich z sozologiczn? klasyfikacj? kopalin. | 14. Rubinowski Z., | 1991, Rudy ?elaza na obszarze konecko-przysuskim, w: Tradycje Przemys?owe Ziemi Koneckiej. | 15. Rudol F., | 1976, Staropolski Okr?g Przemys?owy, w: Studia Kieleckie, nr 4. | 16. Senkowiczowa H., | 1970, Trias. Stratygrafia mezozoiku obrze?enia Gór ?wi?tokrzyskich, w: Prace Instytutu Geologicznego, nr251. | 17. Wójcik Z., | 1983, Pocz?tki naukowego rozpoznania rud ?elaza w okolicy Bli?yna, w: Wybór Materia?ów z dziejów Bli?yna. | 18. Zieli?ski J., | 1965, Staropolskie Zag??bie Przemys?owe. |
Dostarczy?: Qwerty (Towarzystwo Przyjaciów Bli?yna) Prawa autorskie © Skar?yski Wortal Turystyczny Wszystkie prawa zastrzeżone. Opublikowane: 2006-02-16 (17419 odsłon) [ Wróć ] |