Skar?yski Wortal Turystyczny
  Zarejestruj się   | Strona Główna |     | Albumy |     | Forum |     | Artykuły |     | Poczta |              

           

   Turystyka
Strona G?ówna

HistoriaShow/Hide content
tree-T.gif Skar?yskoShow/Hide content
tree-T.gif Osada Kamienna do pocz?tku XXw
tree-T.gif Osada Kamienna 1914 - 1918
tree-T.gif Historia w datach
tree-T.gif Pomnik powsta?ców
tree-T.gif Przewa? staszicowski
tree-L.gif Trakt
tree-T.gif Bli?ynShow/Hide content
tree-T.gif Rozwój
tree-T.gif Górnictwo
tree-T.gif Jagie??o w Blizynie
tree-T.gif Gazeta z 1923r
tree-L.gif Monety
tree-T.gif MostkiShow/Hide content
tree-L.gif Historia
tree-T.gif ParszówShow/Hide content
tree-L.gif Zarys Historii
tree-T.gif SuchedniówShow/Hide content
tree-T.gif Zarys Historii 1
tree-L.gif Zarys Historii 2
tree-T.gif ??cznaShow/Hide content
tree-L.gif Zarys Historii
tree-L.gif InneShow/Hide content
tree-T.gif ?ZP AK PONURY
tree-T.gif Najstarsze domostwo
tree-L.gif Pseudonim OSET
Szlaki turystyczneShow/Hide content
tree-T.gif Objasnienia
tree-T.gif Szlaki pieszeShow/Hide content
tree-T.gif Wykaz szlaków pieszych
tree-T.gif Szlak czerwony
tree-T.gif Szlak ?ó?ty
tree-T.gif ?ladami górników
tree-T.gif Szlak zielony
tree-T.gif Szlak ?ó?ty 2
tree-L.gif Szlak czarny
tree-T.gif Szlaki roweroweShow/Hide content
tree-T.gif Berlin - Lwów
tree-T.gif Szlak niebieski
tree-L.gif Szlak czarny
tree-T.gif Szlaki konneShow/Hide content
tree-L.gif 80km konno
tree-L.gif WycieczkiShow/Hide content
tree-T.gif Le?nymi ?cie?kami
tree-T.gif W Lany Poniedzia?ek
tree-T.gif Kierz, Szyd?owiec ...
tree-T.gif Cel wycieczki…I??a
tree-T.gif Turystyka sp?ywowa
tree-T.gif Jastrz?b-Or?ów
tree-L.gif Wycieczka na ?ysic?
PTTK Skar?yskoShow/Hide content
tree-T.gif Regulamin odznak
tree-T.gif PTTKShow/Hide content
tree-T.gif Terminarz
tree-T.gif KronikaShow/Hide content
tree-T.gif XXXI Rajd BAB
tree-T.gif XIV Maraton Konecki
tree-T.gif VI Rajd Wiosenny
tree-L.gif X Rajd Miko?ajkowy
tree-L.gif 25 lat PTTK
MuzeaShow/Hide content
tree-T.gif Lista zabytków
tree-T.gif Muzeum im. Or?a Bia?ego
tree-T.gif Sanktuarium
tree-T.gif M. Zag??bia Staropolskiego
tree-T.gif Izba Pami?ci
tree-L.gif Muzeum Wsi Kieleckiej
GeologiaShow/Hide content
tree-T.gif Mapa geologiczna
tree-T.gif Jaskinie
tree-T.gif Sztolnie
tree-T.gif Kamienio?omyShow/Hide content
tree-T.gif Lista kamien.
tree-L.gif Kopulak
tree-L.gif G?azy narzutoweShow/Hide content
tree-T.gif G?az w Kierzu
tree-L.gif Skandynawski przybysz
ZabytkiShow/Hide content
tree-T.gif Mapa zabytków
tree-T.gif Zabytki technikiShow/Hide content
tree-T.gif Co i gdzie
tree-T.gif Starachowice
tree-T.gif Bobrza
tree-L.gif Nietulisko Fabryczne
tree-T.gif KapliczkiShow/Hide content
tree-L.gif Bukowa Góra
tree-T.gif Triangul
tree-T.gif Zalew Bzi?ski
tree-T.gif Rejon umocniony
tree-T.gif Dru?niczówka
tree-T.gif SynagogiShow/Hide content
tree-T.gif Samsonów
tree-L.gif Skar?ysko
tree-T.gif Cmentarze ?ydowskieShow/Hide content
tree-T.gif Skar?ysko
tree-L.gif Bodzentyn
tree-T.gif PomnikiShow/Hide content
tree-L.gif Klonów
tree-T.gif ZamkiShow/Hide content
tree-T.gif Dwór obronny w Modliszewicach
tree-T.gif Bodzentyn
tree-T.gif I??a
tree-T.gif Kurozw?ki
tree-T.gif Szyd?owiec
tree-T.gif Podzamcze Piekoszowskie
tree-L.gif Janowiec
tree-T.gif W?chockShow/Hide content
tree-T.gif Cystersi. Krowy, rudy i organy
tree-T.gif Pa?ac Schoenbergów
tree-L.gif Trzy rzuty beretem od Starachowic
tree-T.gif Ko?cio?yShow/Hide content
tree-T.gif Ko?cio?y
tree-T.gif ?wi?ta Katarzyna
tree-T.gif Ko?ció? farny ?w. Zygmunta
tree-L.gif Ko?ció? Wniebowzi?cia NMP
tree-L.gif Staro?ytne skarby Ponidzia
Baza noclegowaShow/Hide content
tree-T.gif Hotele
tree-T.gif AgroturystykaShow/Hide content
tree-T.gif Mostki
tree-T.gif Bli?yn
tree-T.gif Suchedniów
tree-T.gif Ko?oma?
tree-L.gif Parszów
tree-L.gif Zajazdy
Skar?yskie Tow.CyklistówShow/Hide content
tree-T.gif O nas - Cyklistach
tree-T.gif Kolejarze w Sielpi
tree-T.gif VII Skar?yski Rajd Rowerowy
tree-T.gif XIII Konecki Maraton
tree-T.gif IV Rajd Rowerowy
tree-L.gif XIV Konecki Maraton Rowerowy
Gdzie na weekendShow/Hide content
tree-T.gif Chlewiska
tree-T.gif Topornia
tree-T.gif Góra Che?m
tree-T.gif Kapkazy
tree-L.gif Radkowice

Zawrto?? Wortalu

Top
Polskie Towarzystwo HistoryczneShow/Hide content
· Rocznik 2010

   Dzia? przyrodniczy
Flora i Fauna
RoslinyShow/Hide content
tree-T.gif Czermie? b?otna
tree-T.gif Przylaszczka
tree-T.gif Okratek australijski
tree-T.gif Skar?yskie orchidee
tree-T.gif Wiosenne grzyby
tree-T.gif Orlik pospolity
tree-T.gif Borowik ceglastopory
tree-T.gif D?brówka roz?ogowa
tree-T.gif Ro?linne drapie?niki
tree-T.gif Brzoza czarna
tree-L.gif Czarcik?s ??kowy
Zwierz?taShow/Hide content
tree-T.gif PtakiShow/Hide content
tree-T.gif Awifauna Skar?yskaShow/Hide content
tree-T.gif Awifauna
tree-T.gif Uzupe?nienie I
tree-L.gif Uzupe?nienie II
tree-T.gif B?czek
tree-T.gif B?k
tree-T.gif Biegus zmienny
tree-T.gif Brodziec krwawodzioby
tree-T.gif G?? zbo?owa
tree-T.gif Grubodziób
tree-T.gif Jarz?bek
tree-T.gif Jemio?uszka
tree-T.gif Kaczka czernica
tree-T.gif Kokoszka
tree-T.gif Dzi?cio? du?y
tree-T.gif Dzierzba g?siorek
tree-T.gif Kopciuszek
tree-T.gif Jaskó?ka dymówka
tree-T.gif Ba?ant ?ownyShow/Hide content
tree-T.gif Opis gatunku
tree-L.gif Obserwacje
tree-L.gif Kruk - Corvus corax L.
tree-T.gif OwadyShow/Hide content
tree-T.gif Pok?onnik kamilla
tree-T.gif Ziele?czyk ostr??ynowiec
tree-T.gif Modraszek argiades
tree-T.gif Górówka meduza
tree-T.gif Strz?potek soplaczek
tree-T.gif Przeplatka aurinia
tree-T.gif Dostojka akwilionaris
tree-T.gif Pasyn lucylla
tree-T.gif Tygrzyk paskowany
tree-T.gif Klecanka polna
tree-T.gif Poskrzypka liliowa
tree-T.gif Trzyszcz piaskowy
tree-T.gif Trzyszcz polny
tree-T.gif Bujanka
tree-T.gif Mieniak stru?nik
tree-T.gif Bielinek rzepnik
tree-T.gif Modraszek teleius
tree-T.gif Wa?ka p?askobrzucha
tree-T.gif Moszenica wierzbówka
tree-T.gif Przeziernik osowiec
tree-T.gif ?anocha pobrz?cz
tree-T.gif Biegacz skórzasty
tree-T.gif Czerwo?czyk fioletek
tree-T.gif ?wierszcz polny
tree-L.gif Mieniak stru?nik
tree-T.gif SsakiShow/Hide content
tree-T.gif BobryShow/Hide content
tree-T.gif Skar?ysko
tree-T.gif Ole?nica
tree-L.gif Lubianka
tree-T.gif Wydry
tree-L.gif Wilki
tree-L.gif GadyShow/Hide content
tree-T.gif Padalec zwyczajny
tree-L.gif ?mija zygzakowata

Ochrona Przyrody
Parki KrajobrazoweShow/Hide content
tree-T.gif Suchedniowski
tree-L.gif Sieradowicki
RezerwatyShow/Hide content
tree-T.gif Barcza
tree-T.gif Rezerwat Cisa A
tree-T.gif Rezerwat Cisa B
tree-T.gif Ciechostowice
tree-T.gif Dalejów
tree-T.gif W dolinie Krasnej
tree-T.gif ?winia Góra
tree-T.gif ?winia Góra (EN)
tree-T.gif Rydno
tree-T.gif Kamie? Michnowski
tree-T.gif Wykus
tree-T.gif Ska?y w Krynkach
tree-L.gif Góra Grodowa
Pomnik przyrodyShow/Hide content
tree-T.gif Ska?ka Rejowska
tree-T.gif Bukowa Góra
tree-L.gif "Cyga?ska Kapa" i "Bia?y Kamie?"
Ciekawe miejscaShow/Hide content
tree-T.gif Diabelska Karczma
tree-T.gif Puszcza ?wi?tokrzyska
tree-T.gif Wschód na ?wi?tym Krzyzu
tree-T.gif Uroczysko "Pi?ty"
tree-T.gif Platforma na go?oborzu
tree-T.gif Bór mieszany
tree-T.gif Wiosenne motyle
tree-T.gif Bezimienny strumyk
tree-T.gif Bartek umiera
tree-T.gif Góra Che?m
tree-T.gif Radkowice
tree-L.gif Kapkazy

Woda
RzekiShow/Hide content
tree-T.gif Rzeka ?arnówka
tree-T.gif Dzieje rzeki Kamiennej
tree-L.gif Strumie? Kaczka
Gdzie na rybyShow/Hide content
tree-T.gif Ryby w okolicy
tree-T.gif Cha?cza
tree-T.gif Brody I??eckie
tree-T.gif Ja?le
tree-T.gif Mostki
tree-T.gif Piachy
tree-T.gif Rejów
tree-T.gif Suchedniów
tree-L.gif Zbo?enna
Opowie?ci z dnaShow/Hide content
tree-T.gif W?dkarska choroba
tree-L.gif Sobota na Brodach

   Inne informacje
Gminy Powiatu
Skarzysko-Kamienna
Skar?ysko Ko?cielne
SuchedniówShow/Hide content
tree-T.gif Skrótowo
tree-T.gif Po?o?enie
tree-T.gif ?rodowisko
tree-T.gif Zabytki
tree-T.gif Osadnictwo
tree-T.gif Zarys historii
tree-T.gif Historia w XXw
tree-L.gif Us?ugi
??cznaShow/Hide content
tree-T.gif Skrótowo
tree-T.gif Po?o?enie
tree-T.gif ?rodowisko
tree-T.gif Zabytki
tree-T.gif Osadnictwo
tree-T.gif Zarys historii
tree-L.gif Us?ugi
Blizyn

Ciekawostki
Z naszych wyprawShow/Hide content
tree-T.gif Wschód na ?wi?tym Krzy?u
tree-T.gif Z lotu ptaka
tree-T.gif Rajd SH Kotwica
tree-T.gif Prastary las
tree-T.gif Road Runners
tree-T.gif Wielka tajemnica Emeryka
tree-T.gif W?skotorówk? do Lipia
tree-T.gif Wykus 2006
tree-T.gif Motocross Bli?yn
tree-T.gif Nepomuki regionu
tree-T.gif Muzeum im. Or?a Bia?ego
tree-T.gif Redakcja przy pracy...
tree-T.gif Tablice BHP w Starachowicach
tree-T.gif KTD-458 ORP "Odwa?ny"
tree-T.gif XII Jarmark I??ecki
tree-T.gif Bieg prze?ajowy w Bli?ynie
tree-T.gif ?wi?to Herbaty i Kawy
tree-T.gif Zalejowa
tree-T.gif Ja lubie je??
tree-T.gif Jak to licznik ...
tree-T.gif 11.11.2006
tree-T.gif Wycieczka na ?ysic?
tree-T.gif Dzionie rakowskie
tree-T.gif Mostki inaczej
tree-L.gif Plener Malarski
KoncertyShow/Hide content
tree-T.gif Orkiestry D?te
tree-L.gif Koncerty Bli?y?skieShow/Hide content
tree-L.gif Ratujemy ko?ció?ek ?w. Zofii

Wywiady, artyku?yShow/Hide content
tree-T.gif Wykreowa? mark?
tree-T.gif Ja o tym nie marzy?em
tree-T.gif Wyspy nie oddamy
tree-T.gif Wspom. P. ?wierczy?skiego
tree-T.gif Klaster turystyczny
tree-L.gif Wyk?ad dr Piotra Kardysia


   Ankiety/Sondy
Czy wiesz co to Rydno?

Wiem od dawna
Dowiedzia?em si? na Pikniku
Nie mam poj?cia



Wyniki
Ankiety

Głosów 2386

   Dodatki
Wpisz się do Księgi

Filmoteka

Nasza Ekipa

Forum dyskusyjne

Kalendarz

Napisz Newsa

Kontakt

Co w Wortalu

Prenumerata biuletynu

Archiwum Newsów

Szukaj w Wortalu

Poleć Nasz Wortal


   Galerie Wortalu

budzik3749.jpg
  
DSCF6428_polana+.JPG
  
klon_polny.jpg
  
3~4.jpg
  
DSCF8631_znak.jpg
  
bodzentyn2007_0827(007)+_km.jpg
  
DSCF1549-2.JPG
  
DSCF3912.JPG
  
DSCF4700_w ukryciu.jpg
  
rydno0009_szalas00.jpg
  
sarna_2007_11_18_0958_km.jpg
  
tab4.jpg
  
ATT00244.jpg
  
trzyszcz_2008_04_18_1888_km.jpg
  
4.JPG
  
MOB2007_0707(010)_magda_artur.jpg
  
DSC00809.JPG
  
DSCF6042_pttk.png
  
DSCF9561_pien_mgla_km.jpg
  
DSCF4314_huta04_tab.JPG
  
IMG_4203M.JPG
  
DSCF4350_domki.JPG
  
DSCF5454_torfowisko_ambona1.jpg
  
DSCF5990_zbiornik_babica.jpg
  
250.jpg
  



Dzieje rzeki Kamiennej





DZIEJE RZEKI KAMIENNEJ



Przesz?o?? ma?ych nieznanych rzek bywa nie mniej ciekawa ni? dzieje wielkich s?aw wodnych, jak Nil, Eufrat czy Tygrys. Wielko?? bowiem his­torii nie mierzy si? tu rozmiarem dorzecza ani wy??cznie czasem, lecz ilo?ci? zdarze?. Przedmio­tem tego studium jest rzeka Kamienna o d?ugo?ci 156 km. lewobrze?ny dop?yw Wis?y . Dzieje ma?ej rzeki s? czym? w rodzaju pami?tnika nic nie znacz?cych w historii osób. Zawarte jednak tam szczegó?y, prze?yte fakty i bezpo?rednio?? relacji zdarze? czyni? umar?y czas znowu ?ywy, a daleki bieg historii zbieraj? niejako w barwnym punkcie celem ostrzejszego widzenia szerokiego t?a przesz?o?ci.





l. RZEKA SPORÓW



Kamienna jest rzek? sporów. Nazw? swa nie zawdzi?cza wprawdzie Celtom, jak Nida, Wis?a czy San (42), cho? nie jest wykluczone, ?e Celtowie j? znali ( 52 ). W?ród rzek wymienianych przez Glogera (5) wyst?puje nazwa "Kamienica" z roku 1228. Cho? autor nie podaje czy chodzi o nasz? Kamienn?. U D?ugosza wyst?puje nazwa "Kamionna" (4). Na mapie Staszica z roku 1815 znajduje si? nazwa "Kaimienka" ( 56 ). Mapa Puscha z r. 1836-1846 ma ju? obecn? nazw? "Kamienna" ( 38 ). S?owo "Kamionna" lub "Kamionka" spotyka si? cz?sto w dorzeczu Kamiennej. Wed?ug prac onomastycznych PAN (60) wyst?puj? zamiennie nazwy "Kamienna", "Kamionna", "Kamiona". Rzeka ?ród?owa nazywa si? Kamionka, ale Kamionk? jest równie? rzeka wpadaj?ca do Kamiennej pod Bzinem p?yn?ca od ??cznej przez Suchedniów. Rzeczk? wpadaj?c? pod Ostrowcem, zanim nazwano Szewniank?, na mapi 1: 100000 oznaczano jako Kamionk?. Kamionk? nazywa si? równie? Psark? - dop?yw ?wi?liny.

Uparcie powtarzaj?ca si? w ca?ym dorzeczu nazwa "Kamienna", "Kamionna", "Kamionka" wskazuje na stare pochodzenie s?owia?skie uwarunkowane topografi?. Wed?ug S?ownika staropolskiego ( 58 ) forma "kamienna" wyst?puje ko?o 1500r., "kamionna" od 1437r., ale "Kamienna góra" ju? w 1276r., a "kamioni" (z kamienia) w 1237r. Pisownia by?a albo camoni (1379), Camyonna droga (1437), camyen (1399), ale obok tego ju? kamienie (1399), kamienne (1393). Linde uwzgl?dnia w swoim S?owniku (26) szeroki zestaw wyrazów "kamie?", "kamienny" dla ca?ej grupy j?zyków s?owia?skich o niemal analogicznym brzmieniu. Nale?y przypuszcza?, ?e jest to jedna z najstarszych nazw s?owia?skich dla okre?lenia niezwykle pospolitego przedmiotu w przyrodzie jakim jest materia? skalny.

Sporne s? ?ród?a Kamiennej. Jako ?ród?owe rzeki podaje si? Zalaziank? i ?osieni? zlewaj?ce si? na po?udnie od góry Piek?o (59). Tymczasem Zalezianka i ?osienia stanowi? wed?ug Lencewicza (25), Kamionk? p?yn?c? od ??cznej i Suchedniowa do Kamiennej, cho? prawd? jest, ?e ?osienia vel ?osieniec wyp?ywa od po?udnia, ale nie z tego Piek?a, tylko z innego, po?o?onego na wysoko?ci 351 m. npm w lasach suchedniowskich. St?d i ró?nice podawanej d?ugo?ci Kamiennej od 127, ko?o 130 do 156 km ostatnio.



2. NARODZINY I ?YWOT



Kamienna zrodzi?a si? w pobli?u góry Piek?o (361 m npm.), nieco powy?ej wsi Antoniów, jako rzeka ?ród?owa Kamionka na linii Szyd?owiec - Niek?a?.



"Piek?o Niek?a?skie" - st?d wyp?ywa jedna z dwóch rzek ?ród?owych Kamiennej.



Druga ?ród?owa rzeka Kamiennej to Zwierzówka wyp?ywaj?ca niemal przy kompleksie ska? zwanych Piek?em. Obie poczynaj? si? w?ród wapieni i piaskowców jurajskich. Dalej p?yn? ju? jako Kamienna. A? do stawów w So?tykowie ma Kamienna du?y spadek do 10%, zreszt? znaczny spadek utrzymuje si? a? do Bzina osi?gaj?c kilka promili. Od Kunowa spadek jest niewielki 0,7%, przy uj?ciu zmniejsza si? jeszcze o po?ow?. ?rednio mo?na powiedzie?, ?e spadek Kamiennej wynosi 1 m na kilometr biegu rzeki. ?ród?a znajduj? si? na wysoko?ci 360 m (nowsze dane - 362 m npm.), uj?cie do Wis?y le?y na wysoko?ci 130 m npm. Kamienna w górnym swym biegu ma spadek rzek górskich, podobnie jak Kamionka 5,6% i ?wi?lina 3,6%.

Po przebiciu si? przez kompleks stawów w So?tykowie Kamienna przybiera swój w?a?ciwy kierunek "?wi?tokrzyski", tzn. niemal równoleg?y do g?ównej osi Gór. Z prawej przyjmuje Kamionk? pod Bzinem, mija Skar?ysko od po?udnia. Pod Marcinkowem wpada ?arnówka. Obie z Kamienna p?yn? niemal równolegle na d?ugo?ci ponad 2 km zbli?aj?c si? niekiedy do 200 m. Wreszcie z ?ywio?ow? brawur? górskich potoków jednocz? si?, by razem wyp?yn?? na szerok? dolin? pod W?chockem. Dolina Kamiennej modeluje si? bardziej pod Starachowicami, zw??aj?c .si? jednoczesna. Nast?pnie zyskuj?c znów na rozleg?o?ci tworzy w?ska gardziel pod Krynkami i Brodami.

Dolina Kamiennej stanowi od So?tykowa do ?mielowa, a wiec na d?ugo?ci 74 km, dogodny szlak komunikacyjny. T?dy te? przeprowadzono w r. 1885 lini? kolejow? od Koluszek do Ostrowca, przed?u?aj?c j? w 1915 r. do ?mielowa i dalej na Sandomierz.

Pod Micha?owem przyjmuje Kamienna z prawej strony ?ubiank?, a dalej pod Nietuliskiem swój najwi?kszy dop?yw ?wi?lin? - zbieraj?c? wody a? spod Bukowej Góry, ?ysogór i pasma Jeleniewskiego; zlewnia ?wi?liny osi?ga 412 km2, co stanowi przesz?o pi?t? cz??? dorzecza Kamiennej (2007 km2) - nast?pnie prawobrze?ne dop?ywy: Szewnianka pod Ostrowcem; (zlewnia 90 km2) i Kszczonowianka pod ?mielowem (zlewnia 32 km2). Ostatnie to w ogóle dop?ywy prawobrze?ne, mimo ?e Kamienna ma jeszcze 49 km do uj?cia. Z lewobrze?nych dop?ywów godnych wzmianki jest Ole?nica, wpadaj?ca pod Skar?yskiem (zlewnia 70 km2) i Lubienia pod Brodami I??eckimi.

Od ?mielowa traci Kamienna swój charakterystyczny kierunek równoleg?y do g?ównego pasma Gór ?wi?tokrzyskich, okre?lany jako ?wi?tokrzyski i skr?ca radykalnie na pó?noc. Wytrwale przebija si? przez wapienie, tworz?c pi?kny prze?om pod Ba?towem wraz z p?tl?. G?sto meandruj?c uchodzi wreszcie poza Wol? Paw?owsk? do Wis?y, prawie pod K?p? Piotrowi?sk?. po 156 km pracowitego biegu. Nie mo?e si? zdecydowa? na ten krok, przed?u?a swój bieg o 2 km, p?yn?c prawie równolegle, wykorzystuj?c pradolin? Wis?y.

Kamiennej zawsze by?o ciasno i ci?gle ma?o. W g?stym ?cisku sieci wodnej Gór ?wi?tokrzyskich z mo?liwo?ciami promienistego sp?ywu do Wis?y i Pilicy musia?a Kamienna wywalczy? swe bezsporne stanowisko ?wi?tokrzyskiej rzeki. Stosunki hydrogeograficzne .s? w Górach ?wi?tokrzyskich niezwykle skomplikowane. Rzeki nie wykorzystuj? dla odwodnienia terenu naturalnych dolin, .a przebijaj? si? ch?tnie w poprzek wzniesie? antyklinalnych (24). Dzia?y wodne przestaj? po prostu istnie? w wielu wypadkach. Rzeka sporów Kamien­na - ponios?a zasadniczo tylko jedn? pora?k?. Odda?a cz??? dorzecza Lubrzance, która ?mia?ym wypadem wdar?a si?; w zlewni? Kamiennej, ??obi?c pi?kny prze?om pod M?chocicami, Tak Kamienna straci?a du?o wody.

Kamienna jednak powetowa?a strat? na Belniance oraz I??ance. Dop?ywem Pokrzywianki - S?upiank? - sforsowa?a dzia? wodny ?ysogór oraz pasma Jeleniowskiego i si?gn??a daleko na po?udnie odwadniaj?c oba masywy gór cz??ciowo od ich s?onecznych stoków. I??ank? skrzywdzi?a Kamienna dwa razy; raz ma?? niemianowan? rzeczk? wpadaj?c? do niej pod Wierzbnikiem. drugi raz w znacznej ju? Lubieni, wpadaj?cej pod Brodami, Prawdopodobnie Wolanka. wpadaj?ca od pó?nocy pod Ba?towem do Kamiennej by?a niezale?na p?yn?c wprost do Wis?y, jak to czyni nieco dalej na pó?noc Kr?pianka, albo mo?e te? nale?a?a do dorzecza tej ostatniej.

Kamienna - rzeka sporów - si?ga jeszcze dzi? swymi dop?ywami niemal samej miedzy granicznej z innymi zlewniami. Wspiera si? bowiem o dwa w?z?y hydrograficzne - suchedniowski i ?agowski. Suchedniowski na wyso­ko?ci 391 m npm. daje pocz?tek Kamiennej na wschód, Czarnej na zachód i w kierunku po?udniowym Nidzie. W?ze? ?agowski wznosi si? na 345 m npm. (Wa? Ma?acentowski), sk?d wyp?ywaj?; S?upianka (dop?yw Pokrzywianki i Kamiennej), Belnianka (dop?yw Nidy) i ?agowica, wpadaj?ca do Czarnej Wody, a z ni? do Wis?y.

Stosunki s?siedzkie s? do?? napi?te zw?aszcza w w??le suchedniowskim. Krasna (dop?yw Czarnej) i ?ela?nianka maj? ?ród?a odleg?e o 1700 m, rozgranicza je dzia? wodny 13 m wysoki. Inne ?ród?a Krasnej, po?o?one tylko 12 m ni?ej, znajduj? si? 426 m od ?osie?ca (vel ?osieni), p?yn?cego w przeciw­nym kierunku, bior?c pocz?tek z tego samego mokrad?a. Bobrza (dop?yw Nidy) posiada ?ród?a odleg?e o 1137 m od Krasnej i dzieli je wynios?o?? 22 m.

Kamienna cho? niedu?a jest uparta i konsekwentna, kapry?na w mi?dzy­czasie i dziwnie wyczuwaj?ca ziemi?. Nie darmo j? te? Kamienn? rzek? nazwano. Gdyby nie z?o?liwo?? ludzka ujmuj?ca j? w liczne stawy dla zmuszenia do rozwagi, by?aby cz??ciej m?oda, gwa?towna, górska. Cz?sto te? sobie przypomina sw? natur?. Rozwala wszystko. Szaleje gwa?townym przy­borem. Ale szybko ?agodnieje. Jej ?ycie pulsuje w Górach ?wi?tokrzyskich. Tam jej dzia? wodny idzie grzbietem Bukowej, ?ysogór, Jeleniewskim o maksymalnych opadach. Na tamte góry zawsze liczy? mo?e. Od pó?nocy miejsca­mi dzia? wodny wiedzie niemal ponad jej dolin?. Pó?noc bowiem odwadnia si? autonomicznie przez Kr?piank?, I??ank?, Zwolenk? i Radomk?, wpadaj?ce do Wis?y jako oddzielne jednostki hydrograficzne. Kamienna natomiast ze swym dorzeczem stanowi pó?nocn? granic? hydrograficzn? Gór ?wi?tokrzyskich. Dorzecze Kamiennej o obszarze 2007 km2 jest ca?kiem ekscentrycznie po?o?o­ne. Prawobrze?ne wynosi ponad 1300 km, obszar bezdop?ywowy ko?o 500 km2, na lewobrze?ne wypada nie wi?cej jak 200 km2. To przestrzenne i hydrologiczne ci??enie Kamiennej ku Górom uzasadnia jej nazw? ?wi?to­krzyskiej rzeki.

Jej kierunek równole?nikowy z pochyleniem ko?o 30° na po?udniowy-wschód jest wynikiem wykorzystania przez Rzek? pod?u?nej dyslokacji mi?dzy jur? i triasem. Dziwne jest tylko, ?e Kamienna nie p?ynie dalej wzd?u? tej samej dyslokacji poza ?mielowem. Dyslokacja bowiem ci?gnie si? a? po Zawichost. Co zdecydowa?o, ?e Kamienna podj??a si? forsowa? drog? na teren innego zdaje si? dorzecza poprzez prze?om pod Ba?towem? Czy Prakamienna p?yn??a kiedy? w kierunku na Zawichost utrzymuj?c dalej kierunek "?wi?to­krzyski"? Na wschód od ?mielowa wytworzy? si? dzia? wodny Wy?yny Opatowskiej i odgrodzi? Kamienn? od Wis?y. Musia?a skr?ci? na pó?noc wykorzystuj?c zreszt? dyslokacje poprzeczna przy forsowaniu dzia?u wodnego.

W ostateczno?ci nie tyle ?ród?a Kamiennej s? ciekawe, ile raczej historia jej uj?cia. Nie wiadomo, kiedy nast?pi? w ?yciu Kamiennej zasadniczy zwrot - podzielenie losów z Wis??. Obie pracuj? w tym samym materiale, obie forsuj? drog? na pó?noc, by zjednoczy? si? pod Piotrowi?sk? K?p? i na zawsze wymiesza? swe wody.

Jak? rol? odegra?y w tworzeniu prze?omu Kamiennej zjawiska krasowe szybko post?puj?ce w ciep?ym klimacie trzeciorz?du - trudno powiedzie?. Jak dalece prze?om pod Ba?towem przygotowa?a p?yn?ca od Sienna Wolanka, która dzi? stanowi typow? rzek? krasow? i na odleg?o?ci 3 km od Kamiennej ko?czy swe ?ycie, cho? zachowuje such? dolin?? Czy wpada?a do Kamiennej pod ?mielowem? Czy kiedy? p?yn??a samodzielnie ku Wi?le, jak to czyni Kr?pianka, a jej dolin? wykorzysta?a Kamienna g??boko eroduj?c obecny prze?om pod Ba?towem. Zjawiska krasowe mog? dostarcza? nieoczekiwanych sytuacji (il. 3).

Hydrogeologów zainteresowa?y pewne anomalie przep?ywów w Kamien­nej. Od ?mielowa poczynaj?c (48,4 km do uj?cia), na prawym brzegu, od Brodów I??eckich (94,3 km od uj?cia), nie licz?c krasowiej?cej rzeki Wolanki - Kamienna toczy swoje wody przez teren bezdop?ywowy.

Przep?ywy w metrach sze?ciennych na sekund? uk?adaj? si? w minimum, ?rednio i maksimum w ró?nych punktach rzeki nast?puj?co ( 28 ) ;



Tab. 1. Przep?ywy w m3.



Miejscowo??odleg?o?? od uj?ciaminimum?redniomaksimum
Bzin124,90,251,5388
W?chock104,00,443,22131
Kunów71,70,804,84261
Borowina44,01,075,92293
Ba?tów31,51,306,84300
Czekarzewice15,31,907,97320
Wola Paw?owska6,43,209,70345
Uj?cie do Wis?y 3,329,86347



Przy przyj?ciu najwi?kszego dop?ywu ?wi?liny ?redni przep?yw na sekund? wzrasta o 1,62 m3 na odcinku d?ugo?ci 33 km mi?dzy W?chockiem i Kunowem,. tymczasem na odcinku 37,6 km mi?dzy Borowni? (poni?ej ?mielowa) a Wol? Paw?owsk? przyrost przep?ywu na sekund? wynosi 3,78 m3. Ten ostatni etap jest w terenie zupe?nie bezodp?ywowym. Widocznie istnieje tutaj wi?cej rzek podziemnych typu Wolanki. Ta ostatnia ginie na odleg?o?ci 3 km przed uj?ciem do Kamiennej, tamte za? nie ukaza?y si? w ogóle na powierzchni ziemi. Fakty takie s? znane dla okolic krasowych. Dzi? obserwujemy wiele bij?cych ?róde? w dnie rzeki lub jej brzegach. Kamienna zdradza wg??bne ?ycie tysi?cem ?róde?, ponad którymi przelewa swe wody (il. 4).

Po niemal 35 milionach lat cierpliwego wgryzania si? w piaskowce i wapienie, po milionach lat niestrudzonego ??obienia prze?omu mi?dzy ?mielowem i Ba?towem, Kamienna mia?a znów wielkie i niespokojne dni w czwartorz?­dzie. Pó?nocny lodowiec prawie jednym przej?ciem zniweczy? jej milionowoletni? prac? erozyjn?. Ilo?? zlodowace? jest sporna, przyjmuje si? jednak 3, w tym preglacja? poprzedzaj?cy zlodowacenie krakowskie (39). Dwa zlodo­wacenia obj??y dolny bieg Kamiennej, krakowskie natomiast ca?? jej dolin?. Pocz?tek - plejstocenu - okre?la si? na milion lat lub niewiele mniej. Po zlodowaceniu krakowskim, które zniwelowa?o brzegi doliny i zasypa?o j? transportowanym materia?em pó?nocnym oraz lokalnym nast?pi? wielki inerglacja?. Kamienna zabra?a si? do mozolnej pracy uprz?tania swej doliny.

Zasypanie doliny moren? denn? i czo?ow? jest równoznaczne ze ?mierci? rzeki. Ale ten sam lodowiec cofaj?c si? daje ?ycie na powrót rzece. W pewnej fazie przyjmuje si? istnienie mi?dzy Ostrowcem a Rud? Ko?cieln? zastoiska wód roztopowych, zlodowacenie bowiem ?rodkowopolskie zaj??o odcinek uj?cia rzeki na linii prze?omu ?mielów - Ba?tów i dalszy jej bieg oraz Wy?yn? Opatowska, pozostawiaj?c transportowany materia?. Spi?trzone wody zna­laz?y swe uj?cie albo cofaj?c si? Szewniank? i przelewaj?c si? niskim dzia?em do Opatówki, lub te? Kamienna odnalaz?a dawn? swa drog? rynn? sp?ywow? w kierunku na O?arów i Zawichost (47). W czasie interglacja?u ?mskiego Kamienna kontynuuje uprz?tanie ?ladów wszystkich zlodowace?. Schy?ek tego interglacja?u wypada na 80 000 - 75 000 lat temu. Nast?pne zlodowacenie ba?tyckie - z maksymalnym obni?eniem temperatury, oko?o 50 000 lat temu - nie obj??o ju? Kamiennej. Mo?e ona kontynuowa? sw? prac? usuwania polodowcowych ?ladów.

Kamienna walczy o swe ?ycie z podwójn? energi?. Ledwie na dobre rozpocz??a prac? nad oczyszczaniem swej doliny, gdy nowe niebezpiecze?­stwo zawis?o - tym razem z powietrza. Wichry nios?y tumany lessowego py?u w czasie w?a?nie ostatniego zlodowacenia. Inni utrzymuj?, ?e fala lessów przechodzi?a nawet 5 razy (37) albo przynajmniej jeszcze w okresie przed zlodowaceniem ba?tyckim (39) Walka o ?ycie nie by?a ?atwa, skoro nad brzegiem jej doliny oraz kraw?dziach zawis?y 10 metrowe zwa?y lessu, a s?siedni? Wy?yn? Opatowsk? zasypa?o, ??cznie z siwymi i?ami, warstw? o grubo?ci ponad 30 m. Warstw? najgrubsz? w ?rodkowej Europie. W tej walce Kamienna poda?a r?k? innym rzekom, cho?by Kr?piance oraz I??ance. O uzgodnionym dzia?aniu ?wiadcz? na lewym brzegu Kamiennej zachowane strz?py lessowych wysp ( 28 ).

Uprz?tanie ?ladów zlodowacenia przez rzek? jest prac? ta?mowo - cykliczn?. Rzeka wymywa najpierw materia? drobny, pó?niej coraz grubszy. Wyp?u­kany w górnym biegu materia? rzeka osadza w swym dolnym odcinku. Praca staje si? po ludzku beznadziejna, jednak skuteczna na d?ugim odcinku czasu. Rzeka wyzwala si? od ?róde? poczynaj?c. W dolnym swym biegu jeszcze dzi? p?ynie Kamienna 20 m powy?ej ponad swym pierwotnym dnem doliny. Nie zd??y?a wi?c odrobi? jeszcze peryglacjalnych zaleg?o?ci.

Doprowadzenie doliny do pocz?tkowej ?wietno?ci trwa nadal. Do dzi?. Jeszcze daleko do ko?ca. Zreszt? w pracy pocz?? Kamiennej przeszkadza? cz?owiek. I to nie tylko zagradzaj?c jej bieg stawid?ami. Praca rzeki zale?y od ilo?ci wody i sta?ego jej dop?ywu. Kamienna znajduje si? ponadto w wyj?tko­wej sytuacji terenów le?nych, tylko w niewielu miejscach las przylega sw? ?cian? bezpo?rednio do jej brzegów. Przemys? i osadnictwo wypijaj? ?ycie z Kamiennej rzeki.



3. KAMIENNA UCZY GEOLOGII



Kamienn? s?usznie uwa?a? mo?na za ?wi?tokrzysk? rzek?. Tylko 10 km dalej wpadaj?ca do Wis?y Kr?pianka p?ynie ju? pó?nocnym obrze?eniem Gór ?wi?tokrzyskich (36). W dodatku Kamienna w przedziwny sposób podziela tektoniczna dol? Gór. Posiada po prostu umiej?tno?? wyszukiwania s?abych spoje? skorupy ziemskiej. Kamionka, dop?yw Kamiennej, p?ynie od ??cznej po Skar?ysko dyslokacj? suchedniowsk? tn?c? w poprzek daleko na po?udniu ?ysogóry pod Mas?owem. Potem znów od Grzybowej Góry przez W?chock, niemal do samego Kunowa, wykorzystuje dyslokacj? w?chocko - rudzk? (2). Wielka p?tla meandruj?ca mi?dzy Ba?towem a Skarbk? to ci?gle (przerzucanie si? z subsekwencji do konsekwencji ??obienia doliny w zale?no?ci od dyslokacyjnych sp?ka?.

?wi?tokrzyski charakter Rzeki staje si? oczywisty. Kamienna wpiera si? niezliczonymi strumieniami w masyw kambryjski ?ysogór i pasma Jeleniowskiego. Poprzez Czarn? Wod? (wpadaj?c? do Pokrzywianki) i S?upiank? zmywa niemal ca?y sylur Gór ?wi?tokrzyskich, nie licz?c drobnych enklaw sylurskich na po?udnie od ?ysogór. Gdyby nie zabór cz??ci dorzecza Kamien­nej przez Lubrzank? sylur nale?a?by niepodzielnie do Kamiennej. Prawie ca?y dewon na pó?noc od ?ysogór jest w posiadaniu Kamiennej, która go zmywa Psark? p?yn?ca a? spoza Bodzentyna, Dobruchn?, ??obi?ca pi?kny prze?om pod Grzegorzewicami, cz??ciowo Pokrzywiank? i ?wi?lin?.

Karbon i perm nie wyst?puj? w sedymentacji pó?nocnej cz??ci Gór ?wi?to­krzyskich. Kamienna czuje si? dopiero swojsko w triasie. Prawie po?owa wszystkiego triasu Gór ?wi?tokrzyskich jest w jej posiadaniu. Kamienna jako taka, a wi?c bez dop?ywów, przecina w 43% utwory triasowe, w 43% jurajskie, natomiast przy uj?ciu w 14% utwory kredy (3.23). Kamienna jest wi?c w zupe?no?ci rzek? mezozoiczn? wspart? o paleozoiczny trzon swego asymetrycznego dorzecza. ?ród?a Kamiennej przekroczy?y linie kontaktu mi?dzy triasem i jur?. Seria piaskowców typu "Piek?o" nale?y do liasu (14). Ska?y Piek?a zosta?y wypreparowane do obecnych kszta?tów przez wiatry w okresie poprzedzaj?cym zlodowacenie (19), Wi?cej danych o Kamiennej znajduje si? dopiero poni?ej so?tykowskich stawów. Od P?aczkowa do Bzina wyst?puj? piaskowce retu. Na warstwach retu spoczywa wapie? muszlowy. W Bli?ynie s? widoczne w dnie rzeki du?e bloki i p?yty jasnego piaskowca. Na wysoko?ci Starego Gostkowa wyst?puj? w korycie Kamiennej równie? jasne piaskowce, jak i czerwone i?y (10). Tab. 2.



Prze?om Kamiennej i progi piaskowcowe w dzielnicy Bór (Skar?ysko-Kamienna)


Wapie? muszlowy otacza pó?nocne obrze?enie Gór ?wi?tokrzyskich. Spo­czywa on zwykle na recie, a w stropie jego znajduj? si? utwory kajpru.

Kamienna przecina w kilku miejscach wychodnie wapienia muszlowego, mianowicie w P?aczkowie, Bli?ynie, Bzinie, W?chocku, Wierzbniku, Krynkach i Nietulisku (55).

Na 4-kilometrowym odcinku mi?dzy Nowym M?ynem i Marcinkowem p?ynie Kamienna dyslokacj? mi?dzy triasem reprezentowanym pstrym pia­skowcem, a retyko - liasem pi?tra ostrowieckiego. Czerwone i?y widoczne s? na lewym brzegu doliny (9). Dyslokacja ci?gnie si? zreszt? dalej poprzez W?chock do Krynek. W samym W?chocku na po?udniowym brzegu wida? piaskowce triasowe z upadem na S, a po drugiej stronie na lewym brzegu piaskowce retyku z upadem na pó?noc. Piaskowce retu przekraczaj? jeszcze lewy brzeg Kamiennej pod Starachowicami i biegn? wzd?u? jej doliny a? na po?udnie od Krynek. Kajper natomiast wyst?puje w urozmaiconej postaci ?wirowców, wi?niowych i?ów, wapieni od Krynek do Nietuliska (43). Gdzie? w?a?nie na Nietulisku ko?czy si? wielka dyslokacja brze?na liasu, zaczynaj?­ca si? od Nowego M?yna przez Marcinków, W?chock, Starachowice, Krynki (44). Poza Nietuliskiem wypada Kamienna, z triasu. Od Krynek do Kunowa wyst?puj? piaskowce oraz i?o?upki syderytowe. Dno Kamiennej w Ostrowcu stanowi? piaskowce pi?tra ostrowieckiego nale??cego do liasu. Od Ostrowca do ?mielowa dolina Kamiennej jest wypreparowana w i?ach bajosu, dlatego te? przyjmuje imponuj?ce rozmiary. Na lewym zboczu Kamiennej przy Stokach Starych ods?ania si? 1 ,5 km pas Oksfordu w postaci wapieni marglistych i ?upkowych z konkrecjami czarnego krzemienia. Oba brzegi pod Maksymilianowem i na po?udnie od ?emieszów tworz? wapienie margliste z konkrecjami czarnego i szarego krzemienia nale??ce do pi?tra argowskiego. Te same wapienie stanowi? gór? Zamkow? w Ba?towie nad Kamienn?, cho? najw??sza i stroma dolina w Ba?towie i Zarzeczu jest wy??obiona w wapie­niach rauraku. To samo pi?tro rauraku w postaci masywnego wapienia scyfiowego przecina Kamienna mi?dzy Smykowem a Podgrodziem (47).

Poni??j Ba?towa i Zarzecza zachowa?y si? strome ska?ki z wapienia astartu. W Skarbce Górnej spotyka si? ju? margle kimerydu daj?ce kontakt z pi?trami kredy, Dolina Kamiennej w Skarbce Dolnej jest wyci?ta w piaskach albu. W tym samym miejscu widoczny jest cenoman. W kierunku na P?tkowice dolina rozszerza si? dr???c wapienie tauronu. Poza P?tkowicami wrzyna si? Kamienna w mi?kkie margle santonu i daje dolin? 10-krotnie szersz? ni? w prze?omie ba?towskim. Tak jest a? do Oko?u. Mi?dzy Oko?em i Czekerzewicami dolina zw??a si?, zbocza przyjmuj? strome zarysy i s? skaliste. Kamien­na wkracza w twarde utwory krzemionkowe z dodatkiem wapienia - opo­k? kampanu. Pod Zemborzynem wyst?puj? opoki i gezy dolnego mastrychtu, a ko?cowy odcinek doliny tworzy Kamienna jeszcze raz w opoce kampanu. ( 39 ).

Rzeczywi?cie Kamienna rzeka, Kamienna od pocz?tku do ko?ca. Przecina ona niezwykle zró?nicowany uk?ad pi?ter geologicznych i materia?u skalnego.

Jest w wielu wypadkach dobrym wska?nikiem tektonicznego poci?cia pod?o?a. ?ycie swe uzgodni?a z ?yciem terenu wyprzedzaj?cym j? niezwykle czasowo.

W dolnym swym biegu budzi coraz wi?cej zainteresowania z uwagi, na doskona?e ods?oni?cie czwartorz?dowe ?rodkowej Polski (34). Wyj?tkowe znaczenie dla zagadnie? czwartorz?dowych stanowi mo?no?? bada? porównawczych. Lodowiec ?rodkowopolski zatrzyma? si? bowiem nad Kamienn?, przekroczy? j? tylko w dolnym biegu, wygi?? si? ?ukowato ku pó?nocy po I???, drugim zasi?giem dotkn?? Kamiennej pod Skar?yskiem, ale jej nie przekroczy? (45).

Nie mniej ciekawego obiektu bada? dostarcza dolina Kamiennej dla studium geomorfologicznego. Mo?na bowiem prze?ledzi? resztki pradoliny, a tym samym wnioskowa? o istnieniu pierwotnej rzeki, która da?a ostatecznie Kamienn?. Rzeka mimo stawianych przeszkód przez czas i cz?owieka jest ci?gle w pasji swego ?ycia.



4. RZEKA BOGATEJ ZIEMI



Kamienna to zamo?na rzeka. Ramionami obj??a bogaty obszar. Wiek geologiczny przejawów rudono?nych wykazuje du?? rozpi?to??, od dolnego dewonu, poprzez górn? jur?, a? do trzeciorz?du. Rudy dewo?skie obejmuj? obszar ponad 400 km2, wyst?puj? jednak bardzo nieregularnie (59). Najwi?ksze nadzieje budzi? mog? z?o?a syderytu ilastego na pograniczu triasu i jury. Nale?? jednak do najmniej zbadanych.

Prawie 90 km d?ugi pas rudono?ny jury brunatnej po?o?y? si? wschodnim swym kra?cem wzd?u? brzegów Kamiennej (11). Z?o?a te ci?gn? si? w?skim pasmem do ?mielowa przez Denków, Ostrowiec, Tychów, Jastrz?b do Opocz­na. Rudy kwa?ne, ale wysokoprocentowe zalegaj? mi?dzy Starachowicami a Szyd?owcem. Natomiast piaski ?elaziste wype?niaj? nieck? o szeroko?ci 100 - 200 metrów, grubo?ci do 5 m - ci?gn?c? si? od ?mielowa po Z?biec-Tychy ( 18 ). D?ugo?? niecki wynosi 45 km, a mo?e by? znacznie wi?ksza. Ciekaw­szym i zdaje si? bogatszym terenem rudono?nym b?d? okolice ?ród?owe Kamiennej i jej dzia?y wodne z Radomk? oraz Czarn? (14,19). Tam te? przeniós? si? punkt zainteresowania rudami ?elaza.

Do rud ?elaza zalicza si? równie? piryt wieku dewo?skiego wyst?puj?cy w Rudkach. Ponadto okruszcowanie pirytowe z dodatkiem chalkopirytu stwierdzono na dziale wodnym Kamiennej - na ?w. Krzy?u (50). Konkrecje pirytowe znaleziono równie? pod Ostrowcem.

Rudy manganu spotykano w piaskach ?elazistych pod ?mielowem. Nato­miast takie rudy manganu, jak psylomelan i piroluzyt znajduj? si? na dziale wodnym Kamiennej po wschodniej i zachodniej stronie ?ysicy (51). Widocz­nie zasoby manganu na dziale wodnym ?ysogór musz? by? znaczne, skoro w prze??czy Huckiej na dnie rzeczki osadzi?y si? piaski zawieraj?ce do 8,63% zwi?zków manganowych (54).

Chocia? karbon nie wyst?puje w pó?nocnej cz??ci obszaru ?wi?tokrzyskiego z?o?om rudy towarzyszy na ogó? w?giel m?odszej formacji geologicznej ( kalper, lias). W?glem kamiennym interesowa? si? w rejonie rzeki Kamiennej ju? Staszic. W?a?ciciel dóbr Ostrowiec - Jerzy Dobrza?ski - znalaz? w?giel w pobli?u wsi Bukowie pod Kunowem. Badania Ebertowskiego i Krumpla, przy u?yciu ?widra, wykaza?y 3 warstwy w?gla pod Kunowem na 9 ?okciach g??boko?ci. Pod Mi?kowem i Gromadzicami Krumpel stwierdzi? pok?ad w?gla o grubo?ci 25 cali (32).

Badania w Rzuchowie pod Ostrowcem i w Krynkach stwierdzi?y wyst?po­wanie w?gla w warstwach o grubo?ci do 40 cm (46). Natomiast okolice ?ród?owe Kamiennej i górny jej bieg maj? obok pok?adów rudy równie? w?giel typu w?gla kamiennego. W Stefankowie (na zachód od Chlewisk) wyst?puje w?ród piaskowców szyd?owieckich i ?upków kajprowych w?giel na g??boko?­ci 9 m warstwami grubo?ci 10-26 cm. (21). W tej samej formacji wyst?puj? równie? w pobli?u Kamiennej (Odrow??, Brzask, Bronów) warstwy w?gla si?gaj?ce 42 cm mi??szo?ci (20). Warstwy w?glono?ne stwierdzono równie? w Skar?ysku nad Kamienn? ( 8 ). Nie s? to z?o?a godne eksploatacyjnej uwagi, charakteryzuj? jednak mineralne obrze?enie rzeki Kamiennej.

Wychodnia warstw fosforytono?nych ci?gnie si? od Wis?y pod Rachowem i Zawichostem, w poprzek Kamiennej, mi?dzy P?tkowicami i Ba?towem, dalej na Sienno do Oro?ska, pod Radomiem, na d?ugo?ci przesz?o 70 km (35). Wiek fosforytów szacuje si? na alb i cenoman,

Dolina Kamienna od dawna jest s?ynna z doskona?ych piaskowców. Pia­skowce retykoliasowe wyst?puj? od Skar?yska do Ostrowca. Na tym pasie le?? czerwone piaskowce z W?chocka, bia?e z Kunowa, bia?o-?ó?te z Suchedniowa, nieco dalej od Kamiennej piaskowce w Szyd?owcu. Na w?skim pasie wyst?puj? równie? jurajskie piaskowce od Ostrowca poprzez ?mielów.

Nieprzebrane bogactwo glin ceramicznych i ogniotrwa?ych i?ów to dalsze zasoby znad Kamiennej. Jedno wi?ksze skupisko kajprowych glin ogniotrwa?ych wyst?puje na po?udniowy-wschód od Skar?yska, drugie nad Kamienn? w Krynkach, Adamowie, Rudzie (7). Reszt? jak mied?, o?ów, srebro, siark?, baryt, gips, marmury, bituminy, cz??? ?elaza zabra?a jej ?wi?tokrzyska siostrzyca - Nida. Mimo wszystko to nie pe?ny jeszcze obraz bogactwa. Kamienna nie da?a za wygran?. Rudy miedzi w postaci chalkopirytu i mala­chitu zasygnalizowano w Gromadzicach pod Ostrowcem i w Micha?owie (22). W pierwszej miejscowo?ci stwierdzono ponadto wyst?powanie barytu.

Ceny ziemi nie mierzy si? wy??cznie gospodarczymi wska?nikami. T? wielk? prawd? przypomnia?a w 1967 r. Kamienna, oferuj?c tym razem curiosum naukowe pierwszego masowego wyst?powania flory górnojurajskiej w Polsce, w postaci skamienia?ych resztek ro?lin nagonasiennych oraz skrzypowych. To ostatnie jest unikalnym okazem w Europie. Górna jura Wólki Ba?towskiej oraz Lipnika pod Krzemionkami wesz?y do paleobotaniki. Sukcesy nauki s? nie mniejszymi zyskami ni? bogactwa ekonomiczne. To drugie oblicze zamo?no?ci ziemi zdaje si? Rzeka przypomina?.

Dorzecze i terytoria, po?o?one od pó?nocy powy?ej dzia?u wodnego ?róde? Kamiennej to kraina niespodzianek naukowych i nadziei górniczych. Kamienna wybra?a obszar poci?ty niezliczonymi dyslokacjami geologicznymi, w odleg?ej przesz?o?ci wyj?tkowo niespokojny. Wró?y to odnalezienie ukry­tych bogactw kopalnych. Pi?? tysi?cleci trwaj?ca w jej obr?bie praktyka górnicza jeszcze nie wszystko odnalaz?a.



5. KAMIENNA I CZ?OWIEK



Ostatni okres zlodowacenia (ba?tycki), który zreszt? nie obj?? Kamieniej, ogl?da? ju? zapewne cz?owiek. Ko?o 30 000 lat temu rozpocz??o si? ostanie zlodowacenie. W latach 24 000 - 22 000 przypad?o jego maksimum. Pojedyn­cze grupy ?owców paleolitycznych zapuszcza?y si? dolin? Kamiennej, skoro dotar?y do Góry Pu?awskiej, gdzie znaleziono ich stanowisko (41). Cz?owiek paleolitu w?drowa? od po?udnia, Góra Pu?awska stanowi pó?nocn? rozpozna­n? granic?, odleg?? od uj?cia Kamiennej 35 km. Grupa pu?awska reprezentuje kultur? ?rodkowooryniack?. Interglacja? oryniacki datuje si? obecnie na 42 000 do 27 777 lat pne. Zabytki kultur oryniackich znajduj? si? cz??ciej na po?udniu Polski w okolicach Krakowa, w Jasicach nad Wis?? i w Jerzmanowicach ( 13 ). To ostatnie stanowisko, datowane izotopowo, ocenia si? na 38 000 lat.

Stanowisko paleolityczne na Zwierzy?cu pod Krakowem reprezentuje kultur? dolnooryniack? ( 48 ). Jest ono wa?ne dla bada? nad korelacj? ostat­nich zlodowace?, powstania lessów oraz migracji grup ludzkich. Cz?owiek paleolitu wykorzystywa? równie? tereny ni?owe, lessowe, wydmy piaszczyste, ?wirowiska nadrzeczne. Kamienna dostarcza tych wszystkich mo?liwo?ci. Wzd?u? te? Kamiennej znaczy si? szlak w?drówek paleolitycznych, poprzez Grzybow? Gór? i Nowy M?yn (4 km na wschód od Skar?yska) (17) oraz w Antoniowie Ma?ym w miejscu, gdzie rzeka Wolanka, w odleg?o?ci 4 km od Kamiennej, poczyna gin?? w zjawiskach krasowych pod ziemia (49). Stano­wisko w Antoniowie Ma?ym zalicza si? do kultur górnomagdle?skich.

Tutaj przecie? na pó?nocnym brzegu Kamiennej mi?dzy Grzybowa Gór? i Antoniowem nie móg? paleolityczny ?owca nie zauwa?y? wspania?ego i w nadmiernej poda?y materia?u krzemiennego. Jedynie 20 km na pó?noc od Grzybowej Góry le?y równie? kopalnia krzemienia w Oro?sku, eksploatowa­na od pó?nego paleolitu.

Kamienna jeszcze raz wszystko ujawni?a. Tarasy nadrzeczne, wydmy, materia? akumulacyjny wodny wskazuje na du?e mo?liwo?ci ni?owego osad­nictwa paleolitu (15).

Zlodowacenie ba?tyckie z innych wzgl?dów by?o wa?ne dla Kamiennej. W jego nast?pstwie powsta?y grube warstwy lessu na prawym brzegu i gdzie­niegdzie jego p?aty na lewym. Kultury rolnicze neolitu ch?tnie wybiera?y wzniesienia dla celów osadnictwa. Dolina Kamiennej sta?a si? atrakcyjna bogactwem gleby, a wkrótce i odkrytym doskona?ym krzemieniem. Te dwa czynniki bogactw naturalnych Kamiennej zadecydowa?y o rozwoju neolitu nad Kamienn?. Trzeci czynnik - sama rzeka - by? niemniej po??dany.

Kamienna jak ci?ciem no?a rozdziela swym brzegiem mi?dzy Kunowem i ?mielowem surowy ?wiat krzemienia, krasowych zapadlisk od ?yznej ziemi lessowej poci?tej g??bokimi w?wozami. "Martwy" ?wiat kamienia, wydm piaszczystych dotyka jej lewego brzegu. A tu zaraz, kilka metrów dalej, na jej prawym brzegu rozci?ga si? umi?owany przez neolit krajobraz lessu.

Nigdzie mo?e na ?wiecie nie dzieli rzeka tak radykalnie terenu charakterys­tycznego dla dwóch ro?nych kultur, dwu oddzielnych tysi?cleci, jak w?a?nie Kamienna. Te? górnicy neolityczni zamieszkiwali radosny brzeg prawy w ?mielowie (wzgórze Gawroniec), a sezonowo tylko zachodzili w zamar?y ?wiat paleolitu, surowy teren ?owiecki, gdzie znajdowa?a si? kopalnia w Krze­mionkach (12).



"Krzemie? pasiasty - surowiec wydobywany w Krzemionkach Opatowskich.


W ten sposób dzi?ki naturalnym bogactwom terenu powsta? wielki neolity­czny "kombinat" górniczo - przemys?owo - rolniczy w obr?bie du?ego "S" Kamiennej mi?dzy Ostrowcem a P?tkowicami z kompleksem kopal? w Krzemionkach, Magoniach, Stokach Wielkich, Borowni, Rudzie Ko?cielnej. Pro­dukcj? górnicz? kombinatu ocenia ?urowski w samych Krzemionkach na 111 500 m2 powierzchni wyeksploatowanej ?y?y krzemieniono?nej, a ilo?? wydobytego krzemienia na 17 250 m3. Przeliczaj?c to na produkcj? przemy­s?ow? po 2100 sztuk pó?wytworów z metra sze?ciennego krzemienia, kombi­nat tutejszy wytworzy? 24 150 000 sztuk narz?dzi (61). Kombinat w du?ym "S" Kamiennej by? wi?c niezwykle ?ywotnym przez d?ugi okres czasu, bo a? daleko w obr?bie br?zu. Wyroby jego ze znakiem "Made in Kamienna", nazbyt charakterystycznym w postaci dwubarwnego pr??kowania, rozcho­dzi?y si? szeroko w ?rodkowej Europie. By?a to najwy?sza klasa neolitu pod wzgl?dem estetyki i wykonania.

Rozp?d produkcyjny by? tak ?ywio?owy, ?e ?wiat ju? dawno zmieni? si? "na br?zowy", a czas stan?? w du?ym "S" Kamiennej (53). Niepostrze?enie, w dorzeczu Kamiennej, nad ni? sam? i powy?ej rozpala? si? nowy ?wiat - ?elazny. Nowy uk?ad si? wytwórczych nie ??czy? si? z rolnictwem. Nie móg? si? jednak oderwa? od Rzeki. By? to "kombinat" górniczo - le?no -przemys?owy. Ziemia lessowa by?a ch?tnie widziana, ale spe?nia?a zupe?nie nowe funkcje - by?a dogodnym miejscem do wybierania kotliny hutniczej. Zasoby rudy rozrzucone w ca?ym dorzeczu Kamiennej, jak równie? i las daj?cy w?giel, stanowi?y tu zasadnicz? podstaw?.

Górnictwo stan??o w obliczu analogicznych zada? jak w neolicie. Trzeba by?o poszukiwa? konkrecje syderytu, limonitu. Trzeba by?o ?ledzi? cienk? warstw? rudono?n? uciekaj?c? w g??b. Zamiast w wapiennej skale wypad?o coraz cz??ciej pracowa? w piaskowcach. Tradycje w górnictwie rud ?elaza wygl?daj? w sposobie ich wykonywania na niezwykle archaiczne. Pozosta?y dwie kopalnie dobrze zachowane - neolityczna w Krzemionkach i z okresem wp?ywów rzymskich w Rudkach. Przez ich zestawienie mo?na prze?ledzi? rozwój górnictwa. Obie s? odleg?e o 25 km w prostej linii i - 25 do 30 wieków. Obie kopalnie by?y g??binowe, z wybieraniem szybów. W Krzemionkach stosowano ju? podpieraj?ce s?upy w formie nie wybieranego materia?u skalnego oraz system wywietrzników. W Rudkach przyby?a tylko drewniana obudowa sztolni. Górnictwo nie uleg?o zasadniczej zmianie od czasów neolitu do IV wieku naszej ery. O archaizmie tego ostatniego ?wiadcz? kamienne narz?dzia znajdywane w dawnych wyrobiskach Rudek, z czasu, kiedy wytop ?elaza nad Kamienn? dochodzi? szczytu (1).

Kopalnie krzemienia nad Kamienn? by?y czynne daleko w okres br?zu. Ten ostatni nie zaznaczy? si? zreszt? mocniej w Górach ?wi?tokrzyskich. Czy kopalnictwo rud w okresie halsztatu nie pos?ugiwa?o si? do?wiadczonymi górnikami z nad Kamiennej? Prymityw narz?dzi drewnianych i kamiennych w Rudkach ?wiadczy?by o archaicznej spu?ci?nie górniczej. Kunszt górniczy by? trudny i niebezpieczny, wymaga? du?ej umiej?tno?ci oraz wyj?tkowej intuicji w poszukiwaniu warstw produktywnych. Górnicy Krzemionek mogli si? zetkn?? z nowym materia?em rudnym w lejach krasowych swego teryto­rium. Z?o?a krasowe by?y zreszt? eksploatowane 2000 lat pó?niej. Poza u?yteczno?ci? jako barwnika górnik neolityczny nie wiedzia? o warto?ci brunatnej rudy.

Powstaje inny ciekawy problem ewentualnej dwuwarstwowo?ci etnicznej w hutnictwie nad Kamienn?. By? mo?e hutnik w pierwszej fazie by? przyby­szem znaj?cym kunszt wytopu, ale roboty górnicze wykonywali do?wiadczeni spadkobiercy kopalnictwa, przed?u?aj?cego si? na tym obszarze neolitu, si?gaj?cego daleko w okres br?zu. Kto stanowi? warstw? zamo?n? nad Kamienn? - hutnik czy górnik? Okres wp?ywów rzymskich to czas prosperity nad Kamienn?. Na odcinku 40 km stwierdzono 15 stanowisk archeologicz­nych z 5 cmentarzyskami, 6 skarbami (Starachowice - 2 skarby, Nietulisko Ma?e, Nietulisko Fabryczne, Chmielów Piaskowy, Ostrowiec). S? to ozdoby srebrne i z?ote oraz monety (jeden - 3170, drugi 1550 sztuk) (6). Wed?ug poj?? rzymskich za czasów Tacyta (57) górnictwo nie by?o zaj?ciem zaszczytnym, je?li nawet wykonuj?cy ten zawód nie byli damnati ad metalla. Inaczej zape­wne kszta?towa?y si? stosunki spo?eczne i ekonomiczne kopalni w Rudkach ni? w tym samym czasie (II i III wiek ne.) w rzymskich kopalniach z?ota Dacji czy rudy ?elaznej w Dalmacji (30).

Nie sposób w tej chwili ustali?, czy hutnictwo ?elaza powsta?o w dorzeczu Kamiennej (nad Pokrzywiank?, S?upiank?. Czarn? Wod? ), czy te? nad sam? Rzek?. Radiacje staro?ytnego hutnictwa stwierdza si? na inne dorzecza, jak:. Kr?pianki, I??anki, Radomki. Masowy zasi?g hutnictwa nie wykaza? specjalnej ekspansji w kierunku du?ego "S" Kamiennej - domeny ongi? neolitu, cho? znaleziono dymark? z czasów piastowskich w pobli?u Krzemionek. Wielki piec powsta? w Bartowie dopiero za króla Sobieskiego. potem w Rudzie Ba?towskiej, ?mielowie. Koniec XVIII w. obj?? produkcj? ?elaza ?ród?a Kamiennej - Antoniów, Aleksandrów, Stefanków. W XIX w. biegowi Kamiennei towarzyszy? od ?róde? do Ba?towa ca?y szereg zak?adów hutniczych poprzez Bzin i s?siednie Mostki, Parszów, Mroczków, Rejow, Suchedniów, dalej W?chock, Starachowice, Micha?ów, Brody, Stara Ruda, Nietulisko, Ostrowiec, Bodzechów, Ruda Ba?towska (40). Z biegiem czasu obserwuje si? koncentracj? hutnictwa wzd?u? górnego biegu Kamiennej z wyj?tkowym zmasowaniem na dziale wodnym z si?siednimi zlewniami Radomki, Nidy, Pilicy. Hutnictwo z biegiem wieków ..sp?ywa" w gór? Kamiennej. Staszic rejestruj?c kopalnie Staropolskiego Zag??bia podaje ich 172 w 85 miejsco­wo?ciach. Najwi?ksza ilo?? kopal?, bo a? 54, roz?o?y?a si? nad Kamienn?.

Je?li ziemia tworzy typ cz?owieka, to dolina Kamiennej z przedziwn? przesz?o?ci? winna dawa? optimum warunków na stwierdzenie s?uszno?ci tej zasady. Jest bardzo charakterystyczne, ?e sama dolina Rzeki nie posiada zabytków poza klasztorem cystersów w W?chocku. Przesz?o?? rzeki Kamien­nej nie zamyka si? w monumentalnych budowlach. Pomnikiem jej by?a zawsze praca. Praca samej Rzeki, jak jej dolina, albo praca cz?owieka bez zamiaru uwiecznienia si?. Bie??ca praca cz?owieka. Cz?owiek kocha? Rzek?, bo mu rzeka s?u?y?a.

Kamienna posiada instynkt rozpoznawania ziemi, instynkt czucia ziemi. Rzeka udziela tego instynktu cz?owiekowi. Cz?owiek ufaj?c Rzece, nie b??dzi. Ta wiara w nieomylny instynkt Rzeki towarzyszy?a gromadom my?liwych i zbieraczy paleolitu, by?a cech? cz?owieka neolitu z Krzemionek i okolicy. Posiada? t? wiar? górnik i hutnik okresu wp?ywów rzymskich. Pó?tora tysi?ca lat pó?niej odznacza? si? tym zaufaniem do Kamiennej Staszic. Cz?owiek znad Kamiennej mia? ci?gle niepokój poszukiwacza, twórczy zryw. Nie lubi? porzuca? zaj??, kontynuowa? je przez Tysi?clecia z niewiarogodn? konsekwe­ncj?. Wymiera?y jedynie pokolenia. Praca trwa?a. Cz?owiekowi znad Kamien­nej rzeki towarzyszy?a zawsze wiara w ziemi? i upór pracy.

Rzeka jest wiecznie stara i ustawicznie m?oda. Swój renesans nie wiadomo ju? który raz prze?ywa w historii. Jest nadal aktualna i dzi?, skoro 48 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego na r. 1976 jest projektowany nad Kamienn? - w Starachowicach.

Jest niezwykle intryguj?ce pytanie, czy zagadkowy sposób wytapiania przy naturalnym ci?gu powietrza, tzw. sposób ?wi?tokrzyski, jest pochodzenia znad Kamiennej, czy tez nie (52). Je?li tak, to mo?na równie? mówi? i o pewnym kr?gu kulturowym Kamiennej. Odnosi?oby si? to do narz?dzi wyrabianych z materia?u pasiastego Krzemionek i okolicy zwi?zanej z ta kopalni?, jak i do okresu staro?ytno?ci ?elaza. Poj?cie metalu ?wi?to­krzyskiego, w wyniku specjalnej technologii wytopu, jak i kszta?t wytwórstwa narz?dziowego, który Piaskowski (33) nazywa ,,?wi?tokrzyskim", winny stanowi? o podstawach specyfiki kulturowej rzeki Kamiennej. Dla rozwi?za­nia ewentualnego problemu ,,kultury znad Kamiennej" nale?a?oby jednak uwzgl?dni? równie? szerok? skal? twórczo?ci humanistycznej.



Sedlak W?. 1976, Dzieje rzeki Kamiennej, Roczniki Filozoficzne, Tom XXIV, zeszyt 3









Dostarczy?: heodes

Prawa autorskie © Skar?yski Wortal Turystyczny Wszystkie prawa zastrzeżone.

Opublikowane: 2006-02-19 (34139 odsłon)

[ Wróć ]

Theme Design© 2004(c) by: Lorkan Themes

Wszystkie znaki © nale?a do ich prawowitych w?ascicieli
PHP-Nuke Copyright © 2004 by Francisco Burzi. This is free software, and you may redistribute it under the GPL.
PHP-Nuke comes with absolutely no warranty, for details, see the license.
Powered by TURBO NUKE PL

Tworzenie strony: 0.11 sekund


TOP SWIETOKRZYSKIE !